Αφιέρωμα του Αρχείου της ΕΡΤ – Η γιορτή των Θεοφανείων

Η ημέρα των Αγίων Φώτων εκτός από τον αγιασμό των υδάτων σχετίζεται με έθιμα μεταμφιέσεων που αναβιώνουν κυρίως στη Βόρεια Ελλάδα, όπου κάτοικοι για να «ξορκίσουν» το κακό, βάφουν τα πρόσωπά τους, φορούν προβιές και χάλκινα κουδούνια, εκδηλώσεις που ανάγουν την καταγωγή τους στα διονυσιακά έθιμα της αρχαιότητας.

Η ημέρα των Αγίων Φώτων εκτός από τον αγιασμό των υδάτων σχετίζεται με έθιμα μεταμφιέσεων που αναβιώνουν κυρίως στη Βόρεια Ελλάδα, όπου κάτοικοι για να «ξορκίσουν» το κακό, βάφουν τα πρόσωπά τους, φορούν προβιές και χάλκινα κουδούνια, εκδηλώσεις που ανάγουν την καταγωγή τους στα διονυσιακά έθιμα της αρχαιότητας. Δείτε από το Αρχείο της ΕΡΤ στην ιστοσελίδα https://www.ert.gr/arxeio-afierwmata/ την εκπομπή για τα έθιμα των Θεοφανείων στη Βόρεια Ελλάδα «Μουσικό οδοιπορικό με τη Δόμνα Σαμίου-Καρναβάλια του Δωδεκαημέρου, Ανατολική Μακεδονία». 

Σειρά μουσικών εκπομπών με παρουσιάστρια τη Δόμνα Σαμίου, που προβλήθηκαν στην ΕΡΤ το 1976 – 1977. Κάθε επεισόδιο είναι αφιερωμένο στη μουσική και χορευτική παράδοση κάποιας διαφορετικής περιοχής της Ελλάδας. Θέμα αυτού του επεισοδίου, το έθιμο των αποκριάτικων μεταμφιέσεων του Δωδεκαημέρου, στην περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας.

Η Δόμνα Σαμίου αναφέρεται λεπτομερώς στο συγκεκριμένο έθιμο με τις διάφορες παραλλαγές του και μας το παρουσιάζει σε τέσσερα διαφορετικά χωριά: τη Νικήσιανη Καβάλας, το Μοναστηράκι Δράμας, τον Ξηροπόταμο Δράμαςκαι την Καλή Βρύση Δράμας. Μιλάει για την καταγωγή του εθίμου, για τις ενδυμασίες των μασκαρεμένων και τα υλικά από τα οποία τις φτιάχνουν, όπως προβιές και μουτσούνες ζώων, που τους προσδίδουν τραγόμορφη όψη. Το έθιμο, γνωστό με διαφορετικές ονομασίες: «Ρουγκατσάρια», «Καπιταναραίοι», «Αράπηδες», ή «Μπαμπούγεροι», συναντιέται κυρίως στον Βορειοελλαδικό χώρο. Οι ρίζες του ανάγονται στα αρχαία Ανθεστήρια και στις γιορτές του Διόνυσου, που γίνονταν για την καινούρια καρποφορία της γης και συνδέονταν με τον θάνατο και την ανάσταση του Διόνυσου, τον θάνατο των κακών πνευμάτων και την αναγέννηση της φύσης. Αντίστοιχα ο θάνατος και η ανάσταση του Αράπη συμβολίζει τον θάνατο της φύσης τον χειμώνα και τον θρίαμβο της νέας φύσης την άνοιξη.

Παρακολουθούμε πλάνα από τα λαϊκά δρώμενα των καρναβαλιών την ημέρα εορτασμού των Φώτων και την ημέρα του Αϊ Γιάννη (6 και 7 Ιανουαρίου). Ο φακός της εκπομπής καταγράφει στιγμιότυπα από το ντύσιμο και τον χορό των μεταμφιεσμένων, των Αράπηδων ή Μπαμπούγερων σε άλλες περιοχές, με τη συνοδεία από παραδοσιακά μουσικά όργανα, ζουρνάδες και νταούλια. Η παλιά παράδοση ήθελε τις ομάδες μεταμφιεσμένων να γυρνούν στις γειτονιές και να μπαίνουν στα σπίτια, να τραγουδούν και να πειράζουν τον κόσμο. Το επεισόδιο τελειώνει με την αναβίωση του εθίμου στην Καλή Βρύση της Δράμας, όπου διαρκεί τρεις ολόκληρες ημέρες και στις τελετές περιλαμβάνεται μίμηση παρωδίας γάμου, συμβολίζοντας τη γονιμοποίηση της γης, που καταλήγει σε γλέντι και χορό.

Στη διάρκεια της εκπομπής ακούγονται τα δημοτικά τραγούδια «Μια γαλάζια περιστέρα» που τραγουδά ο Βαγγέλης Δασκαλούδηςκαι το αργό καθιστικό μακεδονίτικο τραγούδι «Όντα ’μαν νιος κι ελεύθερος», από τους Βασίλη Μπαντήκαι Βαγγέλη Δασκαλούδη. Στο χωριό Νικήσιανη Καβάλας γιαγιά τραγουδά το «Τρεις μαυρομάτες» και αφηγείται την αστεία ιστορία του «Νίκου του Περπατάμενου».

Έτος παραγωγής: 1977

Σκηνοθεσία: Φώτος Λαμπρινός

Φωτογραφία: Συράκος Δανάλης

Δείτε το αφιέρωμα στη διεύθυνση: https://www.ert.gr/arxeio-afierwmata/giorti-ton-theofaneion-6-ianoyarioy/